هر آنچه باید در مورد سازهای بادی چوبی بدانید

وقتی به ساز فلوت یا نی نگاه می‌کنید، گویی به ده‌ها هزار سال قبل سفر کرده‌اید. به زمانی که انسان اولیه چیزی به جز چند ابزار ساده، لباسی از جنس پوست حیوانات و یک آلت موسیقی به همراه نداشت. آن آلت موسیقی پس از سفری طولانی و گذر از هزاره‌ها بدون تغییر چشمگیر به ما رسیده است. نی یا فلوت که صرف نظر از منطقه جغرافیایی و سطح تمدن، در جای جای تاریخ بشر پیدا می‌شود، اولین ساز موسیقی است که انسان ساخته است. از آن احتمالا برای خبر کردن افراد قبیله یا هشدار دادن در حدود 50 هزار سال قبل استفاده می‌شد. با گذشت قرن‌ها و هزاره‌ها انواع و اقسام سازهای موسیقی با الهام از این سازهای اولیه طراحی و ساخته شدند. امروزه سازهای بادی یکی از دسته‌های اصلی سازها هستند و در اکثر قطعه‌های موسیقی و ارکسترهای موسیقی به طور گسترده استفاده می‌شوند. در ادامه با انواع سازهای بادی چوبی آشنا می‌شوید.

آشنایی با انواع سازهای بادی چوبی

در این مقاله به یکی از دسته‌های سازهای بادی به نام سازهای بادی چوبی می‌پردازیم اما قبل از آن، باید چند موضوع را برای شناخت بهتر سازهای بادی چوبی بدانیم. ابتدا پنج دسته اصلی سازهای موسیقی را معرفی می‌کنیم. پنج دسته اصلی سازها عبارتند از:

• سازهای کوردوفون (زه صداها) که در آنها سیم کشیده مولد صدا است، مثل تار و گیتار.
• سازهای ایدیوفون (خودصداها) که در آنها ماده سازنده ساز عامل صدا است، مثل سنج.
• سازهای ممبرافون (پوست صداها) که در آنها پوسته‌ای کشیده یا نوعی غشا مولد صدا است، مثل تمبک و طبل.
• سازهای الکتروفون (الکترونیک صداها) که در آنها صدا به طریق الکترونیکی تولید می‌شود، مثل کیبورد.
• سازهای آیروفون (هوا صداها) که در آنها هوا مولد صداست، مثل ساکسیفون.

سازهای دسته آخر یعنی آیروفونها یا همان سازهای بادی موضوع مورد بحث در این مطلب هستند.

راه های تولید صدا در سازهای بادی

نحوه تولید صدا در سازهای بادی متنوع است. هر ساز قابلیتی دارد که به نوازنده اجازه می‌دهد با استفاده از هوا صدا تولید کند. راه‌های تولید نت‌های مختلف در سازهای بادی عبارتند از:

• استفاده از محفظه‌های صدا با طول‌های متفاوت در یک ساز مثل پن فلوت (ساز پن فلوت در ادامه معرفی می‌شود.)
• تغییر فرکانس صدا با استفاده از سوراخ ها یا کلیدهای روی محفظه (تقریبا در همه سازهای چوبی از این روش استفاده می‌شود.)
• تغییر طول محفظه به وسیله تغییر مکانیسم کشویی
• تغییر طول محفظه با درگیر کردن بخش‌های مختلف محفظه از طریق فشردن کلیدهای ساز (تقریبا در همه سازهای برنجی از این روش استفاده می‌شود.)
• تغییر ارتعاش صدا و در نتیجه هارمونی بدون استفاده از تغییر طول محفظه.

سازهای بادی چوبی در ارکستر موسیقی کلاسیک

تقریبا همه سازها از روش آخر به همراه یکی از روش‌های ذکر شده برای تولید صدا استفاده می‌کنند. در ادامه برای بررسی طرز کار سازهای بادی چوبی مورد دوم از راه‌های تولید صدا را تشریح می‌کنیم.

انواع سازهای بادی

سازهای بادی خود به دو دسته تقسیم می‌شوند. همانطور که سازهای بادی قدمتی به اندازه تاریخ دارند، تقسیم‌‌بندی آنها نیز قدیمی و بر اساس جنس سازها انجام شده است. این دو دسته عبارتند از:

• سازهای بادی‌‌‌چوبی

• سازهای بادی‌‌برنجی

(بیشتر بخوانید : آشنایی با انواع سازهای بادی برنجی)

این تقسیم‌بندی در واقع بر اساس نحوه تولید صدا در ساز انجام شده است. از قضا در زمان انجام طبقه‌بندی همه سازهایی که در هر دسته قرار گرفتند، همجنس بودند. به این ترتیب این ویژگی مشترک بین آنها برای نام‌‌گذاری انتخاب شد. اما امروزه سازهای هر دو دسته را از جنس‌های مختلف مانند پلاستیک، چوب، شاخ حیوانات، برنج، نقره و حتی طلا و پلاتینیوم می‌سازند. پس هر ساز بادی که از جنس چوب باشد لزوما در طبقه‌بندی سازهای بادی چوبی قرار نمی‌گیرد و همه سازهای داخل دسته سازهای بادی چوبی نیز از جنس چوب نیستند.

گستره صوتی سازهای بادی چوبی

انواع سازهای بادی چوبی

سازهای بادی چوبی بر اساس نوع دهانه به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• بی زبانه یا بدون قمیش
• یک زبانه
• دو زبانه

طرز کار ساز بادی چوبی

در همه سازهای بادی چوبی یک محفظه عموما استوانه‌ای شکل وجود دارد که نوازنده با دمیدن در آن باعث حرکت توده هوا شده و این توده هوا صدا تولید می‌کند. در ابتدای استوانه دهانه برای دمیدن نوازنده وجود دارد و انتهای سازها اکثرا باز است. در طول این محفظه سوراخ‌ها یا کلیدهایی تعبیه شده است که با گرفتن آنها طول محفظه و در نتیجه حجم هوای منتقل شده و نت تولید شده تغییر می‌کند. اندازه و قطر محفظه صدا تعیین‌‌کننده بمی و زیری صداست.

قمیش یا زبانه در سازهای بادی چوبی

تفاوت اصلی سازهای بادی چوبی که طبقه بندی این خانواده بر همان اساس انجام شده، در قسمت دهانه ساز است. در سازهای دسته اول یعنی بدون زبانه نوازنده با دمیدن مستقیم در داخل محفظه باعث حرکت توده هوا و ایجاد صدا می‌شود. در بقیه سازهای این خانواده تکه‌ای در قسمت دهانه ساز وجود دارد به نام زبانه یا قمیش. وقتی نوازنده به داخل ساز می‌دمد این زبانه به لرزه در می‌آید. ارتعاش زبانه باعث حرکت توده هوا و ایجاد صدا می‌شود. این زبانه همانطور که پیشتر اشاره شد، یک زبانه و دو زبانه دارد.

معرفی چند ساز بادی چوبی در ارکستر موسیقی کلاسیک

سازهای بادی چوبی که در ارکستر موسیقی کلاسیک غربی استفاده می‌شوند، عبارتند از:

فلوت

فلوت قدیمی‌ترین سازی است که می‌توان با آن صداهایی با نت‌های متفاوت تولید کرد. طول آن کمی بیشتر از 60 سانتیمتر است و معمولا برای نواختن ملودی از آنها استفاده می‌شود.

فلوت انواع مختلفی داد که عبارتند از : پیکولو، فلوت، فلوت آلتو، فلوت باس

نمونه صدای فلوت :

ساز فلوت از دسته سازهای بادی چوبی

پیکولو

زیر مجموعه فلوت است و اسم آن، فلوت پیکولو به معنی فلوت کوچک است و نصف فلوت طول دارد (تقریبا 30 سانتیمتر). این ساز زیرترین صدا را در بین همه سازهای ارکستر تولید می‌کند.

نمونه صدای پیکولو :

فلوت پیکولو

ریکوردر

فلوت ریکوردر یکی از سازهای بادی چوبی است که در گستره‌های صوتی سوپرانینو، سوپرانو، آلتو، تِنور و باس موجود است. (بیشتر بخوانید : آشنایی با ریکوردر و انواع آن)

نمونه صدای ریکوردر :

ساز ریکوردر از دسته سازهای بادی چوبی

ساکسیفون یا ساکسوفون

جنس ساز معولا از برنج می باشد و بدنه آن مخروطی شکل و دهانه آن شیپوری می باشد. خانواده اولیه آن متشکل از 14 ساز مختلف بود که امروزه تنها چند نوع خاص آن ساخته و استفاده می‌شود . از انواع مختلف ساکسیفون می توان به: ساکسیفون سوپرانو، ساکسیفون آلتو، ساکسیفون باریتون و ساکسیوفون تنور اشاره کرد.

نمونه صدای ساکسیفون :

ساز ساکسیفون از دسته سازهای بادی چوبی

ابوا

سازی 60 سانتیمتری با محفظه هوا به رنگ سیاه و کلیدهای آهنی که روی سوراخ های محفظه را پوشانده‌اند. ابوا جزو سازهای دو زبانه است.

نمونه صدای ابوا :

ساز ابوا از دسته سازهای بادی چوبی

هورن انگلیسی یا کرانگله

این ساز علی‌رغم اسمش نه هورن است و نه انگلیسی (هورن یک نوع ساز از خانواده سازهای بادی برنجی است.) هورن انگلیسی بسیار شبیه به ابوا است. دو زبانه دارد و مانند ابوا نواخته می‌شود. تفاوت آن با ابوا در محفظه صدای آن است که کمی بلندتر و قطورتر است.

نمونه صدای هورن انگلیسی یا کرانگله :

ساز هورن انگلیسی از دسته سازهای بادی چوبی

کلارینت

ممکن است در نگاه اول کلارینت را به سادگی با ابوا اشتباه بگیرید. به جز دهانه آن که یک زبانه است فرق چندانی با ابوا ندارد. کلارینت اندازه‌های متفاوتی دارد.

نمونه صدای کلارینت :

ساز کلارینت از دسته سازهای بادی چوبی

باس کلارینت

این ساز بزرگتر از کلارینت است و سر و ته آن برای جابه‌جایی آسان‌تر خم شده است. نت‌های بم را به زیبایی می‌نوازد.

نمونه صدای باس کلارینت :

ساز باس کلارینت از دسته سازهای بادی چوبی

باسون (فاگوت)

لوله بلند چوبی است که از وسط تا شده و کلیدهای زیادی دارد. اگر این ساز صاف ساخته می‌شد نزدیک به سه متر طول داشت و نواختن آن تقریبا غیر ممکن بود. باسون جزو دسته سازهای دو زبانه است.

نمونه صدای باسون یا فاگوت :

ساز باسون از دسته سازهای بادی چوبی

کنترباسون

همان باسون است با لوله ضخیم‌تر. بزرگترین ساز این دسته است. آنقدر بزرگ است که لوله آن دو بار خم شده تا نوازنده بتواند آن را در دست بگیرد و بنوازد. نفس قوی برای نواختن می‌خواهد و بم‌ترین صدای ارکستر را تولید می‌کند.

نمونه صدای کنترباسون :

ساز کنترباسون از دسته سازهای بادی چوبی

معرفی برخی سازهای بادی چوبی محلی و فولکلور

بالابان

ساز بالابان یک ساز دو زبانه است که بیشتر در شمال ایران در منطقه آذربایجان تا روسیه نواخته می‌شود. هشت سوراخ و حدود 35 سانتیمتر طول دارد. قطر فضای داخلی آن در حدود 1.5 سانتیمتر است. نوازنده در حین مکش هوا به داخل ریه‌هایش از هوای ذخیره شده در گونه هایش در ساز می‌دمد. به این ترتیب صدای ساز منقطع نمی‌شود.

نمونه صدای بالابان :

ساز بالابان از دسته سازهای بادی محلی

دوزله ، دوزه‌له یا دونای

این ساز از دو نی در کنار هم تشکیل شده است. هر نی زبانه جدا دارد. دو لوله در کنار هم قرار می‌گیرند و شش سوراخ روی هر لوله وجود دارد. انتهای هر دو لوله باز است. دوزله در سایزهای متنوع ساخته می‌‌شود. این ساز بسیار قدیمی است و در نگاره‌های ساسانی هم دیده شده است.

نمونه صدای دوزله :

ساز دوزله یا دو نای از دسته سازهای بادی محلی

سرنا

ساز بادی چوبی دو زبانه‌ای است. نام اصلی آن سورنا است و در جشنها و شادی‌ها استفاده می‌شود. لوله آن در انتها مانند زنگوله یا قیف گشاد است. در طول بدنه 6 یا 7 سوراخ وجود دارد.

نمونه صدای سرنا :

ساز سرنا از دسته سازهای بادی محلی و فولکلور

شمشال

یکی از قدیمی‌ترین و ساده‌ترین سازهای بادی چوبی است. از یک لوله به طول ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر و قطری به اندازه یک و نیم تا ۲ سانتیمتر ساخته می‌شود. شش سوراخ روی ساز و یک سوراخ در پشت آن وجود دارد. بیشتر در بین کوه نشینان و چوپانان و در بین اقوام کرد و لر استفاده می شود. از معروفترین نوازندگان این ساز میتوان قادر عبدالله‌زاده (قاله مه ره) را نام برد.

نمونه صدای شمشال : 

ساز شمشال از دسته سازهای بادی محلی و فولکلور

کَرنا

سازی است که از چوب و فلز ساخته می شود. شبیه سرنا است با این تفاوت که کمی بزرگتر است. سر آن گشاد است و صدای آن گاهی تا یک کیلومتر دورتر هم شنیده می شود. در فضای باز و در مراسم جشن و عزا نواخته می‌شود. خاستگاه آن فارس است و در مقبره داریوش سوم بقایای کرنا پیدا شده است. کرنا سه بخش اصلی دارد و جزو معدود سازهای دو جنسی جهان به ‌شمار می‌رود.

یک بخش چوبی با طولی حدود ۳۵ تا ۵۰ سانتی‌متر به نام دسته دارد. روی آن هشت سوراخ و در پشت نیز یک سوراخ تعبیه می‌شود. بخش دوم یک شیپوره برنجی به طول ۴۵ تا ۶۰ سانتی‌متر است. بخش سوم «میل کرنا» نام دارد و از یک لوله نازک برنجی یا چوبی تشکیل می‌شود که در انتهایش یک زبانه از جنس نی دارد. صدای این ساز توسط بخش شیپوره حجم و شفافیت پیدا میکند. کرناهای امروزی بین ۷۵ تا ۱۱۰ سانتی‌متر طول دارند.

نمونه صدای کرنا :

ساز کرنا از دسته سازهای بادی محلی و فولکلور

نی انبان

این ساز از لحاظ شکل و ظاهر تفاوت زیادی با بقیه سازها دارد. در این ساز نوازنده ابتدا هوا را وارد انبان (که یک محفظه هوا است) می‌کند و سپس با فشار بازو هوای داخل انبان را به درون نی می‌‌فرستد و ساز را می‌‌نوازد. مشک یا انبان معمولا از پوست بز تهیه می‌شود و هوای ذخیره شده در آن به نوازنده اجازه می‌دهد بدون قطع شدن صدا ساز بنوازد. دهنی ساز طوری طراحی شده که هوا از آن خارج نمی‌شود. نی انبان در اکثر کشورها از ایران و افریقا و خاورمیانه گرفته تا اسکاتلند، البته با تفاوت‌های اساسی در نحوه ساخت و نواختن یافت می‌شود.

نمونه صدای نی انبان :

ساز نی انبان از دسته سازهای بادی محلی و فولکلور

پن فلوت

از کنار هم قرار گرفتن چند نی با اندازه‌های مختلف کنار هم ساخته می‌شود. معمولا از چوب بامبو و ساقه توخالی گیاهان دیگر درست می‌شود. استفاده از این ساز در امریکای جنوبی رواج زیادی داشته و به عنوان یک ساز مقدس در اساطیر یونان باستان از آن یاد شده است.

نمونه صدای پن فلوت :

ساز پن فلوت از دسته سازهای بادی محلی و فولکلور

نواختن سازهای بادی احتیاج به نفس زیاد دارد که با تمرین و تعلیم درست، همه میتوانند آن را فرا بگیرند. یادگیری این سازها با تمرین مداوم سخت نیست اما اگر همین حالا که نواختنشان را بلد نیستید، یک ساز دو زبانه در دست بگیرید، احتمالا نمی‌توانید از آن صدایی در بیاورید. نحوه دمیدن در آنها قلق خاصی دارد اما اگر از خانواده سازهای بادی چوبی برای آموختن انتخاب کرده‌اید، نگران نباشید چرا که خیلی زود قلق آن را می‌آموزید و از صدای گرم و دلنشین و گاهی حزن‌انگیز آنها لذت خواهید برد.